Κληρονομικό δικαίωμα – υπολογισμός νόμιμης μοίρας
Κατά το άρθρο 1831 ΑΚ, ως βάση για τον υπολογισμό της νόμιμης μοίρας λαμβάνεται η κατάσταση και η αξία της κληρονομίας κατά το χρόνο του θανάτου του κληρονομουμένου. Από την κληρονομία που υπάρχει κατά τον χρόνο θανάτου του κληρονομουμένου αφαιρούνται, ειδικότερα, ορισμένα κονδύλια, ενώ προστίθενται λογιστικά η αξία των χαριστικών εν ζωή παροχών του κληρονομουμένου σε μεριδούχους ή τρίτους. Το μέγεθος που προκύπτει μετά τους ως άνω υπολογισμούς αποτελεί την πλασματική κληρονομία, με βάση την οποία θα υπολογισθεί εν συνεχεία η αξία της νόμιμης μοίρας που δικαιούται ο μεριδούχος. Οι χαριστικές παροχές προστίθενται λογιστικά στην κληρονομία, που σημαίνει ότι δεν επιστρέφονται τα αντικείμενά τους στην κληρονομία. Απλώς προστίθεται η αξία τους στη αξία της καθαρής κληρονομίας.
Οι παροχές του κληρονομουμένου προς μεριδούχους συνυπολογίζονται εφόσον έγιναν χωρίς αντάλλαγμα. Πρόκειται δηλαδή για χαριστικές επιδόσεις, είτε δωρεές, είτε άλλες δικαιοπραξίες (χρησιδάνειο κλπ.), που έγιναν από ελευθεριότητα και όχι από νομική υποχρέωση. Σε αντίθεση με τις δωρεές προς τρίτους, είναι αδιάφορο αν οι παροχές αυτές έγιναν από λόγους ευπρέπειας ή από ιδιαίτερο ηθικό καθήκον. Ακόμη και στην περίπτωση αυτή, δηλαδή, συνυπολογίζονται στην εξεύρεση της πλασματικής κληρονομίας.
Επιπρόσθετα, σε αντίθεση με τις δωρεές προς τρίτους, οι οποίες προστίθενται στην κληρονομία μόνον εφόσον έγιναν μέσα στα τελευταία δέκα χρόνια πριν από το θάνατο του κληρονομουμένου, οι χαριστικές παροχές προς μεριδούχους συνυπολογίζονται οποτεδήποτε και αν έγιναν.
Σύμφωνα με το άρθρο 1833 ΑΚ «στη νόμιμη μοίρα καταλογίζονται οι παροχές σε μεριδούχο, με την αξία που είχαν όταν έγιναν, εφόσον προσθέτονται στην κληρονομία σύμφωνα με το άρθρο 1831 ΑΚ, εκτός αν ο κληρονομούμενος όρισε διαφορετικά όταν έδωσε την παροχή».
Συγκεκριμένα, καταλογισμός στη νόμιμη μοίρα σημαίνει ότι συγκεκριμένη παροχή που έγινε στο μεριδούχο από τον κληρονομούμενο εν ζωή, υπολογίζεται στη νόμιμη μοίρα. Κατά την απολύτως κρατούσα θεωρία, καταλογισμός σημαίνει αφαίρεση των παροχών από τη νόμιμη μοίρα του λήπτη.
Στην προσδιοριζόμενη κατά τον ως άνω τρόπο αυξημένη κληρονομική ομάδα (πλασματική κληρονομία) υπολογίζεται η νόμιμη μοίρα του μεριδούχου. Από το ποσόν αυτό ακολούθως αφαιρείται η αξία των πραγμάτων, στα οποία τυχόν έχει εγκατασταθεί ο μεριδούχος, καθώς και η αξία της παροχής, που τυχόν είχε λάβει και υπόκειται σε καταλογισμό.
Με άλλα λόγια, αφού υπολογισθεί επί της πλασματικής κληρονομίας η μερίδα που εκ του νόμου δικαιούται ο μεριδούχος (η νόμιμη μοίρα), αφαιρείται από αυτή, με την αξία που είχε κατά το χρόνο που έγινε, η καταλογιστέα παροχή, ώστε το δικαίωμα του μεριδούχου να υπάρχει για το υπόλοιπο. Στη συνέχεια, η αξία της νόμιμης μοίρας που δικαιούται ο μεριδούχος ανάγεται σε ποσοστό επί της πραγματικής κληρονομίας.
Σημειώνεται ότι για τις χαριστικές παροχές εν ζωή του κληρονομουμένου που έγιναν πριν από τη ισχύ του Ν 1329/1983, για τον καταλογισμό τους στη νόμιμη μοίρα του νόμιμου μεριδούχου, απαιτείται να έχουν γίνει αυτές, με εξαίρεση την προίκα, με τον όρο του καταλογισμού τους στη νόμιμη μοίρα (σύμφωνα με το άρθρο 1833 παρ. 1 του ΑΚ, όπως ίσχυε πριν τροποποιηθεί με το άρθρο 26 του Ν 1329/1983). Ο όρος του καταλογισμού πρέπει να έχει γίνει είτε συνάμα με την παροχή και ως στοιχείο αυτής, είτε και πριν από αυτή, αλλά πάντως εν αναφορά προς την επικείμενη παροχή, ενώ η δήλωση του διαθέτη που γίνεται μετά την παροχή, καθώς και η θέλησή του, η οποία εκδηλώνεται για πρώτη φορά στη διαθήκη, για τον καταλογισμό της στη νόμιμη μοίρα, κατά την έννοια του νόμου δεν έχει ενέργεια.
Παράδειγμα:
Ο διαθέτης Α άφησε κληρονομία 1.000.000 ευρώ. Τα τελευταία δέκα χρόνια πριν από το θάνατό του είχε κάνει μια δωρεά προς τρίτον αξίας 300.000 ευρώ και μια δωρεά προς το γιό του Γ αξίας 500.000 ευρώ. Με τη διαθήκη του κατέλιπε ένα ακίνητο αξίας 800.000 ευρώ στο φίλο του Φ, περιορίζοντας το γιό του Γ στην υπόλοιπη περιουσία, αξίας 200.000 ευρώ. Ο διαθέτης Α δεν είχε σύζυγο.
Για να υπολογίζουμε τη νόμιμη μοίρα του γιου Γ ακολουθούμε τα εξής βήματα:
- Προσθέτουμε στην αξία της κληρονομίας τις δυο δωρεές κατά το άρθρο 1831 παρ. 2 ΑΚ: 1.000.000+300.000+500.000=1.800.000 ευρώ. Η νόμιμη μοίρα του Γ είναι ½ της κληρονομίας (δηλαδή ½ της εξ αδιαθέτου μερίδας, ήτοι όλης της κληρονομίας, ΑΚ 1825 παρ. 1 εδ. β’ σε συνδυασμό με ΑΚ 1813). Άρα, η αξία της νόμιμης μοίρας του Γ είναι 1.800.000:2= 900.000 ευρώ.
- Από τις 900.000 ευρώ αφαιρείται η αξία της δωρεάς που έλαβε ο Γ (900.000-500.000=400.000 ευρώ). Επομένως, η νόμιμη μοίρα του στην πραγματική κληρονομία είναι 000/1.000.000 = 4/10.
Συνεπώς, η νόμιμη μοίρα του Γ προσβάλλεται κατά 200.000. Κατά το μέρος αυτό αποκτά συγκυριότητα στο ακίνητο του Φ.