H άσκηση της γονικής μέριμνας και της επιμέλειας εντός γάμου, στο διαζύγιο και στη διακοπή της συμβίωσης
H επιμέλεια και η γονική μέριμνα μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο ιδιωτικού συμφωνητικού α) εντός γάμου β) σε διάσταση γ) σε περίπτωση διαζυγίου. Για πόσο χρόνο μπορούν να ρυθμιστούν (π.χ. χωρίς να έχει ο σύζυγος δικαίωμα αίτησης αναθεώρησης των όρων από το δικαστήριο άνευ σπουδαίου λόγου).
Α) εντός γάμου: η γονική μέριμνα εν γένει και η επιμέλεια ειδικότερα, ως έκφανση της πρώτης (1510 παρ. 1 εδ. β’ ΑΚ), είναι δικαιώματα και παράλληλα υποχρεώσεις των γονέων (λειτουργικά δικαιώματα) και ασκούνται και από τους δύο γονείς από κοινού (1510 παρ. 1 εδ. α’ ΑΚ), εκτός αν συντρέχει περίπτωση επιτρεπτής ή αναγκαστικής άσκησής τους από τον ένα μόνο γονέα. Τέτοιες περιπτώσεις συντρέχουν όταν ο ένας γονέας αδυνατεί να ασκήσει τη γονική μέριμνα για πραγματικούς ή νομικούς λόγους, όταν πρόκειται για πράξεις συνήθους επιμέλειας του προσώπου του τέκνου ή αφορούν στην τρέχουσα διαχείριση της περιουσίας του ή πράξεις με επείγοντα χαρακτήρα, καθώς και όταν πρόκειται για λήψη δήλωσης βούλησης που είναι απευθυντέα στο τέκνο (1510 παρ. 1 κ’ 2, 1516 παρ. 1 ΑΚ). Ο κανόνας της από κοινού άσκησης της γονικής μέριμνας και κατ’ επέκτασιν της επιμέλειας και από τους δύο γονείς είναι αναγκαστικού δικαίου, με συνέπεια να μην είναι έγκυρη η συμφωνία μεταξύ των γονέων σύμφωνα με την οποία τη γονική μέριμνα ή/και την επιμέλεια αναλαμβάνει ολοκληρωτικά μόνο ο ένας και ο άλλος παραιτείται. Είναι ωστόσο έγκυρη η συμφωνία για την ανάθεση μεμονωμένων μόνο πράξεων στον ένα γονέα, ή ακόμα και σε τρίτους. Στη νομολογία πάντως επικρατεί η άποψη, ότι ορισμένες από αυτές τις πράξεις δε μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο τέτοιου είδους συμφωνίας μεταξύ των γονέων, διότι ανάγονται στον πυρήνα της γονική μέριμνας, ως ιδιαίτερα κρίσιμες και καθοριστικές για τη διαμόρφωση της προσωπικότητας του ανηλίκου και οι σχετικές με αυτές αποφάσεις πρέπει να λαμβάνονται και από τους δύο γονείς. Τέτοιες πράξεις έχουν θεωρηθεί η ονοματοδοσία, η επιλογή θρησκεύματος, η συναίνεση σε ιατρικές επεμβάσεις, η άσκηση έγκλησης και η έγερση αγωγής (Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Οικογενειακό δίκαιο, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, 2016, τόμος ΙΙ, Παπαχρίστου, Οικογενειακό Δίκαιο, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, 2014). Η συμφωνία των γονέων μπορεί να ισχύει μέχρι τη λήξη της διάρκειας ζωής του δικαιώματος γονικής μέριμνας, δηλαδή μέχρι την ενηλικίωση του τέκνου, αν όμως οι γονείς διαφωνούν κατά την άσκηση της γονικής μέριμνας και το συμφέρον του τέκνου επιβάλει τη λήψη απόφασης, αποφασίζει το δικαστήριο (1512 ΑΚ).
Β) στο διαζύγιο κατ’ αντιμωλία (αντιδικία) και στη διακοπή της συμβίωσης: αν οι γονείς δε ζητήσουν τη ρύθμιση της γονικής μέριμνας από το δικαστήριο του διαζυγίου (Μονομελές Πρωτοδικείο, 17 περ. 1 ΚΠολΔ), συνεχίζουν να την ασκούν από κοινού, και αυτό διότι η άσκηση της γονικής μέριμνας δεν είναι υποχρεωτικό να ρυθμίζεται με την απόφαση του διαζυγίου. Επομένως ο,τι ειπώθηκε ανωτέρω αναφορικά με τη ρύθμιση της γονικής μέριμνας και της επιμέλειας με συμφωνία των γονέων ισχύει και εδώ. Σε περίπτωση που ζητηθεί και η ρύθμιση της άσκησης της γονικής μέριμνας, ο νόμος δίνει τις εξής δυνατότητες στο δικαστήριο, το οποίο καλείται να κρίνει με βάση το συμφέρον του τέκνου (1413, 1514 ΑΚ):
I) ανάθεση της άσκησης γονικής μέριμνας στον έναν από τους γονείς.
II) ανάθεση της άσκησης της γονικής μέριμνας στους δύο γονείς από κοινού, αφού αυτοί προηγουμένως αποφασίσουν τον τόπο διαμονής του τέκνου.
III) κατανομή της άσκησης της γονικής μέριμνας στους γονείς από κοινού, υπό την έννοια είτε του καταμερισμού των επιμέρους λειτουργιών της μεταξύ των γονέων (λειτουργική κατανομή), είτε της εναλλασσόμενης χρονικά άσκησης του συνόλου των λειτουργιών στον κάθε γονέα ανά χρονικά διαστήματα (χρονική κατανομή) (Γεωργιάδη-Σταθόπουλου, Ερμηνεία του Αστικού Κώδικα, Τόμος VIII, Οικογενειακό Δίκαιο, Eκδ. Δίκαιο και Οικονομία, 2003).
IV) ανάθεση της άσκησης της γονικής μέριμνας σε τρίτο (επίτροπος -1589 επ. ΑΚ-).
Τα ίδια ισχύουν και στη διακοπή της συμβίωσης, σύμφωνα με το άρθρο 1514 ΑΚ.
Επί συναινετικού διαζυγίου, για να λυθεί ο γάμος πρέπει υποχρεωτικά να υπάρχει έγγραφη συμφωνία μεταξύ των γονέων που να ρυθμίζει την επιμέλεια των τέκνων και την επικοινωνία με αυτά. Το σχετικό συμφωνητικό υποβάλλεται στο Μονομελές Πρωτοδικείο, το οποίο την επικυρώνει. Από την επικύρωση αυτή, το συμφωνητικό αποτελεί εκτελεστό τίτλο και ισχύει μέχρι να εκδοθεί η απόφαση που θα ρυθμίζει οριστικά την άσκηση της γονική μέριμνας εξ ολοκλήρου, η οποία εκδίδεται ύστερα από αίτημα των γονέων μετά τη λύση του γάμου (1441 παρ. 2, 1513 ΑΚ). Ζήτημα γεννάται σχετικά με το τι συμβαίνει αν μετά την επικύρωση του συμφωνητικού επιμέλειας και επικοινωνίας δε ζητήθηκε η δικαστική ρύθμιση της γονικής μέριμνας. Δεν υπάρχει νομοθετική ρύθμιση, ωστόσο θεωρία και νομολογία υποστηρίζουν ότι εξακολουθεί να ισχύει το συμφωνητικό των συζύγων (Γεωργιάδη-Σταθόπουλου, Ερμηνεία του Αστικού Κώδικα, Τόμος VIII, Οικογενειακό Δίκαιο, Eκδ. Δίκαιο και Οικονομία, 2003).
Τέλος, σύμφωνα με το άρθρο 1536 ΑΚ, το οποίο εφαρμόζεται σε όλες τις ανωτέρω περιπτώσεις ρύθμισης της γονικής μέριμνας με δικαστική απόφαση, αν από τότε που εκδόθηκε η απόφαση μεταβλήθηκαν οι συνθήκες, το δικαστήριο οφείλει, ύστερα από αίτηση ενός ή και των δύο γονέων, των πλησιέστερων συγγενών του τέκνου ή του εισαγγελέα, να προσαρμόσει την απόφαση στις νέες συνθήκες ανακαλώντας την ή μεταρρυθμίζοντάς την, σύμφωνα με το συμφέρον του τέκνου.
Aν αποβιώσει ο ένας γονέας (εκ των 2 συνασκούντων την γονική μέριμνα/επιμέλεια) οι κληρονόμοι έχουν δικαίωμα σε αυτά;
Όχι, γιατί τα δικαιώματα αυτά είναι λειτουργικά, προσωποπαγή και αμεταβίβαστα (Κουνουγέρη-Μανωλεδάκη, Οικογενειακό δίκαιο, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, 2016, τόμος ΙΙ, Παπαχρίστου, Οικογενειακό Δίκαιο, εκδ. Αντ. Σάκκουλα, 2014, Γεωργιάδη-Σταθόπουλου, Ερμηνεία του Αστικού Κώδικα, Τόμος VIII, Οικογενειακό Δίκαιο, Eκδ. Δίκαιο και Οικονομία, 2003).